Lễ hội Katê là lễ hội dân gian đặc sắc nhất của người Chăm theo đạo Balamôn ở Bình Thuận với ý nghĩa tưởng nhớ đến các vị thần như Ppo Klaung Girai, Ppo Rome…và cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng thuận lợi, cầu mong cho sự hòa hợp lứa đôi, sự sinh sôi nảy nở của con người và vạn vật. Đây cũng là dịp để người Chăm từ khắp mọi miền đất nước trở về quê cha đất tổ đoàn tụ cùng gia đình, bạn bè, dòng họ.
Lễ hội Katê năm 2023 tại di tích tháp Pô Sah Inư đã sẵn sàng chào đón bà con và du khách thập phương đến tham quan và viếng lễ. Thời gian diễn ra trong 2 ngày 13 – 14/10/2023, với sự tham gia của cộng đồng người Chăm toàn tỉnh.
Lễ hội Kate của người Chăm diễn ra ngày nào trong năm?
Lễ hội Kate hay còn gọi là Tết Kate của người Chăm ở khu vực Bình Thuận, Ninh Thuận hằng năm được khai diễn vào ngày 1.7 Chăm lịch – thường vào cuối tháng 9 đầu tháng 10 dương lịch. Đây là lễ hội lớn kéo dài trong 3 ngày, với nhiều hoạt động văn hóa văn nghệ truyền thống Chăm đặc sắc.
Lễ hội Kate là gì trở nên nổi tiếng từ khi nào?
Theo nghiên cứu của ông Po Dharma từ giới tăng lữ Ahier, “Kate là lễ tế Yang Po Amâ, ám chỉ cho đấng Shiva tức là Nam Thần của Bà La Môn Giáo có một vị trí quan trọng trong hệ thống tín ngưỡng Champa so với thần Vishnu và Brahma … Lễ tế Po Yang Amâ tức là vị Nam Thần không có nghĩa là lễ tế tất cả các vị Nam Thần như một số người thường hiểu lầm”.
Còn theo tín ngưỡng địa phương, Kate là lễ tạ ơn các bậc thần linh đã có công phù hộ cho dân tộc Chăm, đem lại sự an bình và thịnh vượng cho họ.
Tuy nhiên, trên thực tế Kate chỉ là lễ tế ba vị thần, đó là Po Klaung Garai và Po Romé qua biểu tượng Mukhalinga (tượng thần Siva có tạc hình mặt 2 vị vua) và Nữ thần Po Nagar (qua biểu tượng của bà Bhagavati, vợ thần Siva), qua các phần nghi lễ cố định như: lễ rước y phục, mở cửa tháp, tắm rửa và mặc trang phục cho tượng thần và dâng lễ vật cho 3 vị thần. Nhân dịp này, người ta cũng không quên tưởng nhớ đến những vị thần khác.
Có lẽ trước kia lễ Kate tế (nữ) thần Po Nagar (Po Inư Nagar) được tiến hành ở tháp Po Nagar tại Nha Trang, nhưng “sau này chuyển đến Phan Rang, vì chiến tranh dưới thời Tây Sơn”– theo Po Dharma trong Kate: Lễ tục của người Chăm Ahier hôm nay.
Ông Po Dharma cũng giải thích rõ rằng, lễ hội là sinh hoạt văn hóa bao gồm nhiều khía cạnh như văn nghệ, thể thao, trò vui… được tổ chức mang tính cách cộng đồng, thường gắn liền với ngày lễ tục của tín ngưỡng hay tôn giáo, và trong hệ thống tín ngưỡng của người Chăm chỉ có lễ tục chứ không bao giờ có lễ hội.
Đọc thêm: Tháp Poshanu
Trước năm 1965, Kate chỉ là một lễ tục trên đền tháp, có sự hiện diện của một số tín đồ người Chăm Ahier, rất là thưa thớt, không có mặt các “khán giả”. Vì theo phong tục, dâng hiến lễ vật cho thần linh trong ngày Kate trên đền tháp không phải là sự bó buộc.
Vào năm 1965, ông Dương Tấn Sở lúc đó là quận trưởng quận An Phước đề nghị với các chức sắc Ahier cho phép đưa vào lễ tục Kate phần văn nghệ để đón chào phái đoàn Việt Nam đến viếng thăm dân tộc Chăm nhân dịp Kate. Kể từ đó, lễ tục Kate có thêm phần lễ hội, rồi về sau càng ngày càng phong phú, linh đình và phát triển cho đến hôm nay.
Lễ hội Kate có từ khi nào?
Có nhiều người đặt ra những câu hỏi: lễ hội Kate có từng diễn ra ở Mỹ Sơn không? Tại sao các khu tháp Chăm ở Bình Định không phục hồi lễ hội Kate… Để trả lời những câu hỏi này, phải tìm hiểu xem lễ hội Kate có từ thời gian nào.
Ngược lịch sử, giai đoạn từ thế kỷ XV về trước, vương quốc Champa mang đậm ảnh hưởng của Ấn giáo. Sau thế kỷ XV, có thêm Hồi giáo xâm nhập vào xã hội Champa, và cho đến nay những người Chăm Việt Nam gồm có 3 nhánh tôn giáo chính: người Chăm Ahier (hay Balamon), ảnh hưởng của Ấn giáo; người Chăm Awal (hay Bani), ảnh hưởng của Hồi giáo; người Chăm Islam (một ít ở Ninh Thuận và chủ yếu ở vùng An Giang) theo Hồi giáo chính thống.
Lễ hội Kate hiện nay chúng ta biết, là lễ hội của nhánh Chăm Ahier.
T.S Trương Văn Món (nhà nghiên cứu văn hóa Chăm Sakaya) trong cuốn Tiếp cận một số vấn đề văn hóa Champa (NXBTri thức, Hà Nội, 2013) cho rằng lễ Kate xuất hiện vào thế kỷ XV, còn T.S Po Dharma cho rằng Kate chỉ xuất hiện sau thời vua Po Romé ở thế kỷ XVII.
T.S Po Dharma trong bài viết Kate: Lễ tục của người Chăm Ahier hôm nay (đăng trên trang tin Champaka.info ngày 20/03/2012) cho rằng: “… tư liệu viết trên bia đá (các bia ký Champa – NV) thường ghi lại những nghi lễ ở vương quốc Champa, nhưng không bao giờ nhắc đến lễ tục Kate”, để chứng minh rằng các vùng phía Bắc Champa (Vijaya, Amaravati, Indrapura) không có lễ tục Kate.
Mặt khác, các bia ký Champa cổ còn lại thể hiện, các vị vua Champa thời trước thế kỷ XV sau khi chết thường được phong thành thần Siva bởi danh xưng của vua kết hợp với hậu tố của thần, ví dụ thần Bhadresvara – vị thần chủ của thánh địa Mỹ Sơn – là danh xưng kết hợp của vua Bhadravarman I (vị vua cho xây đền thờ đầu tiên tại Mỹ Sơn ở thế kỷ IV) với thần Siva: Badra + dresvara.
Chỉ từ thế kỷ XV về sau, các vị vua Champa khi được phong thần mới được gắn tiền tố “Po” (ông/bà/ngài) trước tên, như Po Klaung Garai, Po Romé, Po Klaung Halau, Po Dam, … Đó là sự khác biệt dễ nhận thấy của giai đoạn Champa Ấn giáo (trước thế kỷ XV) và Champa bản địa (sau thế kỷ XV).Trong bài viết đã dẫn, ông Po Dharma chỉ ra rằng, trong lễ hội Kate người ta tôn vinh thần Po Romé – tức là vua Po Romé được phong thần sau khi chết – nên Kate không thể là sản phẩm của thời trước vua Po Romé.
Về sự tôn vinh thần Po Romé tại lễ Kate, trong cuốn Lễ hội của người Chăm (NXB Văn hóa Dân tộc, Hà Nội, 2003) tác giả Sakaya, người Ninh Thuận, cũng ghi nhận điều này khi chép lại bài hát mời thần Po Romé khi hành lễ trên tháp, trong đó có đoạn:
“Nước tràn về đâp vỡ ra
Po Rame hiện về đắp đập giữ nước
Thần Po Rame dẫn nước vào ruộng
Dân làng đón nước về cày cấy …”
Từ những điều nếu trên, có thể giải đáp rằng, lễ Kate chỉ xuất hiện muộn ở khu vực phía nam Champa sau thế kỷ XV, chứ không phải là sản phẩm văn hóa của vương quốc Champa cổ xưa.
Các nội dung chính của lễ hội Kate
Mở đầu phần lễ là một nghi thức quan trọng, lễ nghinh, thỉnh và rước y trang nữ thần Pô Sah Inư từ sân lễ đến tháp chính. Dưới sự điều hành của các chức sắc tôn giáo đạo Bàlamôn và Bàni, lễ rước y trang của nữ thần diễn ra nghiêm trang nhưng không kém phần đặc sắc. Sau nghi thức rước y trang là những nghi thức truyền thống như, mở cửa tháp, tắm bệ thờ Linga–Yoni, lễ mặc trang phục và cúng mừng Katê trước tháp chính…
Phần hội diễn ra rất sôi nổi với các hội thi và các trò chơi dân gian như, thi trưng bày, trang trí lễ vật, thi dệt thổ cẩm, làm bánh gừng, đội nước vượt chướng ngại vật, thổi kèn Saranai…
Lễ hội Katê hàng năm của đồng bào Chăm thường diễn ra trong một không gian lớn, bắt đầu từ các đền, tháp đến làng, dòng họ và cuối cùng là gia đình. Để tạo thêm sân chơi cho bà con và du khách, các địa phương và Trung tâm Trưng bày Văn hóa Chăm Bình Thuận tổ chức nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ như: triển lãm, trưng bày các hiện vật gốc có giá trị văn hóa, phong tục tập quán của đồng bào Chăm; thi hòa tấu nhạc cụ dân tộc, thi viết chữ Chăm truyền thống.
Lễ hội Kate được khai diễn vào ngày 1.7 Chăm lịch – thường vào cuối tháng 9 đầu tháng 10 dương lịch. Nếu khách du lịch Mũi Né muốn khám phá nét văn hóa của người Chăm, thì đây là dịp lễ không thể bỏ qua.
Chương trình lễ hội Kate năm 2023 gồm những gì?
Theo: Nam Hoa
Báo Thanh Niên
Hình ảnh: Lê Duy Tân
>>>Đọc thêm: Lễ hội đua thuyền trên sông Cà Ty
